انحراف چشم یا استرابیسم یکی از مشکلات شایع چشمی است که در آن چشم‌ها به‌طور همزمان در یک راستا قرار نمی‌گیرند، یعنی ممکن است یکی از چشم‌ها به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین منحرف شود، در حالی که چشم دیگر مستقیم نگاه می‌کند. این اختلال می‌تواند در هر سنی بروز کند و علاوه بر تاثیرات ظاهری، گاهی مشکلاتی مانند دوبینی، کاهش دید یا تنبلی چشم را به دنبال دارد. شناخت دقیق استرابیسم، از علائم اولیه تا دلایل بروز آن و روش‌های موثر درمانی، نقشی کلیدی در مدیریت این مشکل چشمی دارد. آگاهی از روند تشخیص و همچنین گزینه‌های درمانی مناسب، می‌توانند به بهبود عملکرد بینایی و ارتقای کیفیت زندگی افراد مبتلا به این مشکل، کمک کنند. دانستن این نکات، گامی مهم در جهت انتخاب آگاهانه مسیر درمان و کاهش عوارض احتمالی خواهد بود که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
انحراف چشم چیست؟
اختلال در هماهنگی حرکات دو چشم به گونه‌ای که چشم‌ها در یک راستای مشخص قرار نگیرند، انحراف چشم نامیده می‌شود. به‌طور طبیعی، شش عضله اطراف هر چشم به صورت هماهنگ با یکدیگر عمل می‌کنند تا دید دو چشمی طبیعی ایجاد شود؛ اما در افراد مبتلا به استرابیسم، این هماهنگی دچار اختلال می‌شود و فرد توانایی حفظ هم‌راستایی چشم‌ها را از دست می‌دهد. این مشکل معمولا از دوران کودکی آغاز می‌شود، اما گاهی در بزرگسالی نیز به دلایلی مانند: سکته مغزی، آسیب فیزیکی یا عود یک استرابیسم درمان نشده در کودکی بروز می‌کند. تشخیص و درمان به موقع این عارضه، نقش مهمی در جلوگیری از بروز مشکلات بینایی بلندمدت مانند تنبلی چشم یا دوبینی دارد.
علائم انحراف چشم یا استرابیسم
اختلال در حرکت و زاویه دید چشم بسته به نوع و شدت آن، می‌تواند نشانه‌های مختلفی داشته باشد. بعضی از علائم کاملا قابل تشخیص هستند و به راحتی دیده می‌شوند، اما برخی دیگر فقط در شرایط خاص یا هنگام معاینه چشم پزشک مشخص می‌شوند. در کودکان، انحراف چشم ممکن است کم‌کم ظاهر شود و کودک حتی متوجه آن نباشد. اما در بزرگسالان، اگر ناگهان ظاهر شود، می‌تواند نشانه‌ای از یک مشکل جدی‌تر در سیستم عصبی یا بینایی باشد. در مورد نوزادان، حرکات نامنظم چشم‌ها تا حدود سه‌ماهگی طبیعی است، اما بعد از آن باید بررسی شوند. برخی از این علائم عبارت‌اند از:
- ناهماهنگی قابل مشاهده بین دو چشم (حرکت در جهت‌های متفاوت)
- حرکت نکردن همزمان چشم‌ها به یک سمت
- دوبینی
- فشار یا خستگی چشم، مخصوصا بعد از مطالعه یا تماشای صفحه‌نمایش
- چرخاندن یا کج نگه‌داشتن سر هنگام نگاه کردن به اجسام
- اختلال در درک عمق و فاصله‌ها
- پلک‌زدن یا چشمک‌زدن زیاد در نور شدید
- سردردهای مکرر بدون علت مشخص
علت‌های انحراف چشم یا استرابیسموس
ایجاد انحراف در چشم‌ها معمولا نتیجه‌ی اختلال در هماهنگی بین مغز و عضلات حرکتی چشم‌ها است. مغز برای اینکه چشم‌ها به‌طور هماهنگ حرکت کنند، سیگنال‌هایی را به عضلات چشم می‌فرستد اما اگر این فرآیند دچار مشکل شود، باعث می‌شود یکی از چشم‌ها از جهت درست خارج شود. شناخت دلایل زمینه‌ای استرابیسم، به پزشک کمک می‌کند تا بهترین روش درمانی را انتخاب کند و از بروز عوارض جدی‌تر جلوگیری شود. برخی از شایع‌ترین علت‌های انحراف چشم شامل موارد زیر هستند:
- اختلال در سیستم عصبی که حرکت چشم‌ها را کنترل می‌کند.
- سابقه خانوادگی و وراثت (حدود ۳۰٪ مبتلایان سابقه خانوادگی دارند)
- عیوب انکساری اصلاح نشده مثل دوربینی یا نزدیک‌بینی
- ضعف بینایی در یک چشم
- فلج مغزی
- سندرم داون (۲۰ تا ۶۰٪ مبتلایان، دچار استرابیسم هستند)
- هیدروسفالی (تجمع مایع در مغز)
- تومورهای مغزی
- سکته مغزی (از علل شایع استرابیسم در بزرگسالان)
- آسیب‌های مغزی یا ضربه به سر
- مشکلات عصبی یا اختلالات مغزی
- بیماری گریوز چشمی (اختلال تیروئیدی که روی چشم اثر می‌گذارد)
انواع انحراف چشم
بسته به جهت انحراف، زمان شروع، پایداری آن و چگونگی تاثیر بر یک یا هر دو چشم، استرابیسم به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. برخی از این انواع در دوران نوزادی یا کودکی ظاهر می‌شوند و برخی دیگر ممکن است در طول زندگی، گاهی حتی در بزرگسالی نیز بروز کنند. دانستن نوع دقیق استرابیسم برای انتخاب درمان‌های مناسب مانند استفاده از عینک، ورزش چشمی یا جراحی، اهمیت زیادی دارد. رایج‌ترین انواع انحراف چشم عبارت‌اند از:
ازوتروپی تطبیقی (سازگار)
این نوع استرابیسم اغلب در کودکان دوربین دیده می‌شود. وقتی کودک برای تمرکز روی اجسام تلاش زیادی می‌کند، چشم‌ها ممکن است به سمت داخل بچرخند. این حالت معمولا با استفاده از عینک کنترل می‌شود. از نشانه‌های آن می‌توان به دوبینی، تمایل به بستن یک چشم هنگام مطالعه و چرخاندن سر اشاره کرد.
ازوتروپی نوزادی
در بعضی از نوزادان، انحراف چشم‌ها به سمت داخل قبل از شش‌ماهگی اتفاق می‌افتد. این نوع استرابیسم شدیدتر از نوع تطبیقی است و با عینک قابل اصلاح نیست. در ابتدا ممکن است این انحراف به صورت مقطعی دیده شود، اما به مرور زمان دائمی می‌شود. درمان اصلی آن جراحی انحراف چشم است که با هدف تنظیم عضلات چشم انجام می‌شود.
اگزوتروپی متناوب
در نوع اگزوتروپی متناوب یک چشم به‌طور متناوب از محور بینایی خارج می‌شود و به سمت بیرون منحرف می‌گردد. این حالت اغلب هنگام خستگی، تمرکز طولانی مدت یا در نور زیاد خود را نشان می‌دهد. مبتلایان ممکن است برای بهبود دید، یکی از چشم‌ها را در شرایط خاص ببندند. علائم دیگر آن شامل دوبینی، سردرد و دشواری به هنگام مطالعه است.
در مورد انحراف چشم کودکان بیشتر بخوانید.
روش‌های تشخیص انحراف چشم
تشخیص به موقع انحراف چشم مخصوصا در کودکان، نقش مهمی در پیشگیری از عوارضی مانند تنبلی چشم دارد. والدین ممکن است متوجه شوند که یکی از چشم‌های کودک هنگام نگاه کردن به اشیا دچار انحراف می‌شود یا کودک برای تمرکز، سر خود را به‌طور غیرعادی کج می‌کند. برای تشخیص قطعی، انجام ارزیابی‌های تخصصی توسط چشم‌پزشک ضروری است. فرآیند تشخیص شامل چند مرحله دقیق و مکمل است که به پزشک کمک می‌کند نوع و شدت انحراف را به درستی تعیین کرده و بهترین روش درمانی را انتخاب کند. برخی از این مراحل عبارت‌اند از:
- مراجعه به چشم پزشک: کودکان بالای ۴ ماه که علائمی از استرابیسم نشان می‌دهند باید تحت معاینه دقیق توسط چشم پزشک اطفال قرار گیرند.
- معاینه کامل چشمی: این معاینه شامل بررسی دقیق ساختمان و حرکات چشم‌ها با صرف زمان کافی برای ارزیابی تمرکز و هماهنگی بین چشم‌ها است.
- سابقه پزشکی: گرفتن یک سابقه پزشکی کامل، یکی از گام‌های مهم در فرآیند تشخیص است. این مرحله به شناسایی نشانه‌های اولیه بیماری، وجود سابقه خانوادگی استرابیسم، مشکلات عمومی سلامت و داروهای مصرفی کمک می‌کند و می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره علت یا عوامل موثر در بروز انحراف چشم در اختیار پزشک قرار دهد.
- آزمون حدت بینایی: تست بینایی‌سنجی برای ارزیابی میزان وضوح دید انجام می‌شود. این آزمون ممکن است شامل خواندن حروف از روی نمودار مخصوص (چارت اسنلن) باشد. در کودکان خردسال، ارزیابی رفتارهای بینایی جایگزین استفاده از چارت می‌شود.
- بررسی عیوب انکساری: در این مرحله، با استفاده از لنزهای مختلف، توانایی چشم در تمرکز نور بررسی می‌شود. هدف از این آزمون، تشخیص عیوب انکساری مانند دوربینی، نزدیک‌بینی یا آستیگماتیسم است که ممکن است در بروز استرابیسم نقش داشته باشند.
- تست‌های تراز و تمرکز: این آزمون‌ها برای بررسی میزان هماهنگی بین دو چشم و توانایی تمرکز آن‌ها بر یک نقطه انجام می‌شوند. تست‌هایی مانند کاور تست (Cover Test) و تست نور انعکاسی از قرنیه از جمله روش‌های رایج در این بخش هستند.
- معاینه پس از میدریاز (گشاد کردن مردمک): با استفاده از قطره‌های چشمی مخصوص، مردمک‌ها گشاد می‌شوند تا امکان مشاهده دقیق ساختارهای داخلی چشم، از جمله شبکیه و عصب بینایی فراهم شود. این معاینه برای بررسی سلامت کلی چشم و بیماری‌های زمینه‌ای ضروری است.
در مورد انواع تست بینایی‌سنجی بیشتر بخوانید.
درمان استرابیسم یا انحراف چشم
با توجه به علت بروز و شدت مشکل، درمان‌های مختلفی برای رفع مشکل انحراف چشم وجود دارند. در واقع، هیچ روش یکسانی برای همه بیماران وجود ندارد و انتخاب درمان مناسب بر اساس سن بیمار، نوع و شدت انحراف و وجود مشکلات بینایی دیگر مانند تنبلی چشم انجام می‌شود. هدف اصلی از درمان، بهبود هماهنگی بین دو چشم، افزایش کیفیت بینایی و جلوگیری از عوارضی مانند دوبینی یا کاهش دید است. در ادامه، به معرفی موثرترین روش‌های درمان انحراف چشم می‌پردازیم:
استفاده از عینک یا لنزهای تماسی
در بسیاری از موارد، به خصوص زمانی که استرابیسم ناشی از عیوب انکساری (مثل دوربینی) باشد، استفاده از عینک یا لنزهای تماسی می‌توانند انحراف را تا حد زیادی اصلاح کنند. این ابزارهای بینایی کمک می‌کنند چشم‌ها بهتر تمرکز کنند و فشار عضلانی کمتری برای دیدن اشیا به آن‌ها وارد شود، در نتیجه چشم‌ها در راستای درست و مستقیم قرار می‌گیرند.
لنزهای منشوری
لنزهای منشوری یکی از راهکارهای غیرجراحی برای اصلاح مشکلات بینایی ناشی از انحراف چشم هستند. این لنزها طوری طراحی شده‌اند که مسیر نور ورودی به چشم را تغییر دهند و باعث شوند تصاویر دریافتی هر دو چشم با یکدیگر هماهنگ‌تر دیده شوند. این کار مخصوصا در افرادی که دچار دوبینی (دیپلوپیا) هستند، بسیار کمک‌کننده است، زیرا باعث حذف یکی از تصاویر اضافی و ایجاد دید یکنواخت می‌شود. استفاده از این لنزها با تجویز اپتومتریست یا چشم‌پزشک انجام می‌گیرد.
تمرینات تقویتی چشم (ارتوپتیک)
در برخی از انواع انحراف چشم، به‌‌خصوص نارسایی همگرایی، تمرینات تقویتی چشم می‌توانند کمک کننده باشند. این تمرین‌ها که زیر نظر اپتومتریست انجام می‌شوند، با هدف تقویت عضلات حرکتی چشم طراحی شده‌اند و می‌توانند هماهنگی میان دو چشم را بهبود دهند. این تمرینات شامل فعالیت‌هایی مانند دنبال کردن یک شی نزدیک با هر دو چشم، تمرینات همگرایی با استفاده از قلم نوری یا استفاده از نرم‌افزارهای مخصوص تقویت بینایی هستند. ارتوپتیک در کودکان و نوجوانان اثربخش‌تر است، اما در بزرگسالان نیز می‌تواند برای بهبود کنترل عضلانی و کاهش خستگی چشم مفید باشد.
درمان دارویی
داروها نیز می‌توانند در مدیریت استرابیسم نقش داشته باشند، مخصوصا زمانی که انحراف چشم ناشی از فعالیت بیش از حد برخی عضلات باشد. یکی از رایج‌ترین درمان‌های دارویی، تزریق بوتاکس (بوتولینوم توکسین) به داخل عضله‌های چشم است. این تزریق باعث شل شدن عضلاتی می‌شود که بیش‌فعال هستند و به چشم اجازه می‌دهد موقعیت طبیعی‌تری پیدا کند. اثر بوتاکس موقتی است (چند ماه دوام دارد)، اما در برخی بیماران می‌تواند به اصلاح نسبی یا کامل انحراف چشم کمک کند. علاوه بر بوتاکس، گاهی از قطره‌ها یا پمادهای چشمی نیز برای کاهش تنش عضلانی یا کمک به بهبود دید استفاده می‌شوند.
استفاده از پچ چشمی (چسب چشم)
در کودکانی که استرابیسم با تنبلی چشم (آمبلیوپی) همراه است، پچ درمانی یکی از موثرترین روش‌ها برای تقویت بینایی چشم ضعیف است. در این روش، چشم سالم برای چند ساعت در روز با یک پچ (چسب مخصوص) پوشانده می‌شود تا کودک مجبور شود از چشم ضعیف خود استفاده کند. این کار باعث تحریک مغز برای پردازش بهتر تصاویر دریافتی از چشم آسیب‌دیده شده و به مرور باعث تقویت عملکرد آن می‌شود. پچ درمانی باید طبق نظر چشم‌پزشک استفاده شود. جالب است بدانید که این روش نه تنها به بهبود دید کمک می‌کند، بلکه در بعضی موارد می‌تواند به تنظیم و هماهنگی بهتر دو چشم نیز کمک کند.
جراحی اصلاح عضلات چشم
زمانی که روش‌های غیرجراحی پاسخگو نباشند، جراحی می‌تواند بهترین گزینه باشد. در این روش، پزشک با تغییر طول یا محل اتصال عضلات چشم، جهت نگاه را اصلاح می‌کند. این جراحی معمولا با بیهوشی عمومی انجام می‌شود و به کمک بخیه‌های قابل جذب صورت می‌گیرد.
عوارض انحراف چشم
استرابیسم یا انحراف چشم تنها یک مشکل ظاهری نیست، بلکه این اختلال می‌تواند پیامدهای مختلفی برای بینایی و کیفیت زندگی فرد به همراه داشته باشد. از دوران کودکی تا بزرگسالی، عدم هماهنگی میان دو چشم، نه تنها عملکرد بینایی را مختل می‌کند، بلکه باعث بروز مشکلاتی در تمرکز، اعتماد به‌نفس و حتی روابط اجتماعی می‌شود. برخی از این عوارض عبارت‌اند از:
- تنبلی چشم (آمبلیوپی)
- تاری دید
- خستگی چشم
- خستگی عمومی
- سردرد
- دید دوگانه
کلام پایانی
در نگاه اول، استرابیسم یا انحراف چشم ممکن است فقط یک مشکل ظاهری به نظر برسد، اما در واقع می‌تواند تاثیرات عمیقی بر بینایی، رشد بینایی در کودکان و حتی کیفیت زندگی فرد داشته باشد. تشخیص به‌موقع، شناسایی دقیق علت‌ها و توجه به علائم هشداردهنده، نقش مهمی در پیشگیری از عوارض جدی این اختلال دارند. خوشبختانه، پیشرفت‌های چشمگیر در علم چشم‌پزشکی، امکان درمان موثر این بیماری را فراهم کرده‌اند؛ از عینک و تمرینات بینایی گرفته تا جراحی‌های دقیق و کم‌تهاجمی. اگر به دنبال راهکاری علمی، مطمئن و متناسب با شرایط خاص خود یا فرزندتان هستید، دکتر سعید یادگاری متخصص و جراح چشم از چهره‌های شاخص و باتجربه در این زمینه به‌شمار می‌آیند. ایشان با بهره‌گیری از دانش روز و تسلط بر روش‌های نوین درمانی، مسیر درمان را برای بیماران خود هموار می‌سازند.
سوالات متداول
خیر، استرابیسم بدون درمان بهبود نمی‌یابد و به مراقبت پزشکی نیاز دارد.
بله، استرابیسم اگر درمان نشود، می‌تواند منجر به کاهش بینایی دائمی شود.
استرابیسم معمولا در نوزادی یا دوران کودکی مشاهده می‌شود. اغلب تا سن ۳ سالگی علائم آن شناسایی می‌شوند.
خیر، این مشکل معمولا قابل پیشگیری نیست اما با تشخیص و درمان به موقع، می‌توان از ایجاد مشکلات بیشتر و عوارض جدی پیشگیری کرد.