کوررنگی: راهنمای جامع از تشخیص تا درمان

اکثر ما تجربه‌ی مشترکی از حس دید رنگی داریم؛ با این حال برخی دچار نقص دید رنگی هستند، یعنی این که ادراک آن‌ها از رنگ‌ها با آنچه اکثر ما می‌بینیم، تفاوت دارد. شدیدترین نوع این نقص اصطلاحاً کوررنگی (color blindness) گفته می‌شود. افراد دچار این مشکل، تفاوت‌های میان رنگ‌هایی را که برای بقیه‌ی جهانیان واضح و مشخص است، درک نمی‌کنند. در این بین اشخاصی که مشکل‌شان شدید نیست، ممکن است اطلاعی از ابتلا به این عارضه نداشته باشند، مگر آن که در کلینیک یا آزمایشگاه مورد آزمایش قرار بگیرند. در ادامه مقاله، به تمام نکات مربوط با آن خواهیم پرداخت، برای آشنایی با علل، علائم راه‌های تشخیص و درمان آن تا انتهای مقاله، همراه ما باشید. 

کوررنگی چیست؟ 

کوررنگی، زمانی است که رنگ‌ها را به درستی دیده نمی‌شوند، زیرا برخی از مخروط‌ها (سلول‌های عصبی) در چشم از بین رفته یا به درستی کار نمی‌کنند. با وجود این عارضه، ممکن است برای دیدن تفاوت بین رنگ‌ها یا سایه‌های خاص یا درک روشنایی رنگ‌ها مشکل ایجاد شود. این مشکل، معمولاً از طریق یک جهش ژنتیکی به ارث می‌رسد. 

چگونه رنگ‌ها را می‌بینیم

توت فرنگی چه رنگی است؟ توت فرنگی به نظر اکثر ما قرمز است، اما آیا همه یک قرمز یکسان را می‌بینیم؟ دید رنگی به فعالیت مشترک چشم‌ها و مغزمان برای ادراک ویژگی‌های متفاوت نور بستگی دارد. ما نور طبیعی و مصنوعی که جهان را برایمان روشن می‌کند، به صورت سفید می‌بینیم، هرچند این نور در واقع ترکیبی از رنگ‌های مختلف است که آن‌ها را تک‌تک به رنگ خودشان می‌بینیم. ترکیب این رنگ‌ها طیف مرئی را از آبی پررنگ تا قرمز پررنگ پوشش می‌دهد. هنگامی که باران نور خورشید را به صورت رنگین کمان جدا می‌کند یا وقتی منشور شیشه‌ای نور سفید را به یک نوار چند رنگ تجزیه می‌کند، می‌توانید رنگ‌های طیف مرئی را ببینید. رنگ نور به طول موج آن بستگی دارد، طول موج بلندتر متناظر با نور قرمز و طول موج کوتاه‌تر متناظر با نور آبی است. 

دید زمانی شروع می‌شود که نور وارد چشم می‌شود و قرنیه و عدسی نور را روی شبکیه متمرکز می‌کنند، شبکیه لایه‌ی بافتی نازکی در پشت چشم است که میلیون‌ها سلول حساس به نور به نام گیرنده‌های نوری در آن وجود دارد. تعدادی از این گیرنده‌ها میله‌ای شکل و تعدادی مخروطی شکل هستند. تعداد میله‌ها در هر چشم بسیار بیشتر از مخروط‌ها است، تقریباً ۱۲۰ میلیون میله در هر چشم وجود دارد، اما تعداد مخروط‌ها فقط ۶ میلیون است. میله‌ها و مخروط‌ها حاوی مولکول‌های رنگدانه‌های نوری هستند که در اثر جذب نور، تغییرات شیمیایی در آن‌ها رخ می‌دهد. این تغییر شیمیایی مانند کلید روشن کننده عمل می‌کند و سیگنال‌هایی الکتریکی را تولید می‌کند که از شبکیه به بخش‌های بینایی مغز منتقل می‌شوند. 

تاثیر میله‌ها و مخروط‌ها در کوررنگی

میله‌ها و مخروط‌ها از نظر چگونگی واکنش نشان دادن به نور با هم تفاوت دارند. میله‌ها به نور کم حساس‌تراند و به همین دلیل برای دید در شب مفیدتراند. مخروط‌ها به نورهای روشن و درخشان، مانند ساعات روشن روز که نور بسیار زیاد است، حساس‌تراند. تفاوت مهم دیگر مخروط‌ها و میله‌ها در این است که تمام میله‌ها فقط حاوی یک نوع رنگدانه‌ی نوری هستند، حال آن که در مخروط‌ها یکی از سه نوع رنگدانه‌ی نوری متفاوت وجود دارد. به همین دلیل مخروط‌ها به طول موج‌های بلند (قرمز)، متوسط (سبز) یا کوتاه (آبی) نور حساس هستند. وجود سه نوع رنگدانه‌ی نوری که هر یک به بخش متفاوتی از طیف مرئی حساس است، همان خاصیتی است که دید رنگی ما را چنین رنگارنگ و غنی می‌سازد. 

چون اکثر ما مجموعه‌ی کاملی از سه رنگدانه‌ی نوری مخروطی داریم، تجربه‌ی دید رنگی‌مان نیز مشابه یکدیگر است. از آنجایی که چشم و مغز انسان با همکاری یکدیگر نور را به رنگ تبدیل می‌کنند، هر کدام‌مان رنگ‌ها را به شیوه‌ی متفاوتی می‌بینیم؛ البته این تفاوت‌ها معمولاً جزئی است. آبی شما شاید آبی‌تر از آبی دوستتان باشد یا اگر مشکل کوررنگی وجود داشته باشد، ممکن است قرمز و سبز شما قهوه‌ای فرد دچار کوررنگی باشد. 

انواع کوررنگی

شایع‌ترین نوع کوررنگی، نوع ارثی است. کوررنگی ارثی پی‌آمد نقص در ژن‌هایی است که دستورات مربوط به ساختن رنگدانه‌های نوری موجود در مخروط‌ها را در خود دارند. بعضی نقص‌ها حساسیت رنگدانه‌های نوری را به نور تغییر می‌دهند، برای مثال رنگدانه‌ها به نور قرمز پررنگ‌تر حساس‌تر می‌شوند، اما به نور سبز حساسیت کمتری نشان می‌دهند. نقص‌های دیگر می‌تواند منجر به فقدان کامل رنگدانه‌های نوری شود. مشکلات مربوط به دید رنگی آبی، سبز یا قرمز بسته به نوع نقص و مخروط درگیر بروز می‌یابد. 

کوررنگی قرمز – سبز

شایع‌ترین نوع کوررنگی ارثی پی‌آمد از دست دادن عملکرد یا محدودیت عملکرد رنگدانه‌های نوری مخروط قرمز (protan) یا مخروط سبز (deutran) است. این نوع کوررنگی اصطلاحاً کوررنگی قرمز – سبز گفته می‌شود. انواع آن عبارتند از: 

• سرخ دشوار بینی (Protanomaly): رنگدانه‌ی نوری مخروط‌های قرمز در مردان مبتلا به سرخ‌کوری غیرعادی است. بیماران قرمز، نارنجی و زرد را سبزتر می‌بینند و رنگ‌ها برایشان چندان درخشان نیست. این عارضه خفیف است و معمولاً زندگی روزمره را مختل نمی‌کند. سرخ دشوار بینی اختلالی مرتبط با کروموزوم X است که برآورد می‌شود، یک درصد مردان به آن مبتلا باشند. 
• سرخ کوری: در مردان مبتلا به آبی کوری هیچ سلول مخروطی قرمز فعالی وجود ندارد، بنابراین بیماران قرمز را مشکی می‌بینند. همچنین سایه‌های خاصی از رنگ‌های نارنجی، زرد و سبز همگی به رنگ زرد دیده می‌شود. آبی کوری اختلالی مرتبط با کروموزم ایکس است که طبق برآوردهای انجام شده، یک درصد مردان به آن مبتلا هستند. 
• سبزدشواربینی (Deuteranomaly): رنگدانه‌ی نوری مخروط سبز در مردان مبتلا به سبزدشواربینی غیرعادی است. بیماران زرد و سبز را قرمزتر می‌بینند و به سختی می‌توانند بنفش را از آبی تشخیص بدهند. این عارضه خفیف است و زندگی روزمره را مختل نمی‌کند. سبزدشواربینی شایع‌ترین نوع کوررنگی و اختلالی مرتبط با کروموزوم ایکس است که پنج درصد مردان درگیر آن هستند. 
• سبزکوری: در مردان مبتلا به سبزکوری هیچ سلول مخروط سبز فعالی وجود ندارد. این گروه از بیماران رنگ‌های قرمز را به صورت زرد مایل به قهوه‌ای و سبزها را به رنگ بژ می‌بینند. سبزکوری اختلالی مرتبط با کروموزم ایکس است که یک درصد مردان به آن مبتلا هستند. 

کوررنگی آبی – زرد 

کوررنگی آبی – زرد از نوع قرمز – سبز نادرتر است. رنگدانه‌های نوری مخروط آبی (tritan) وجود ندارند یا عملکردشان محدود شده است. 

• آبی دشواربینی (Tritanomaly): عملکرد سلول‌های مخروط آبی در بیماران مبتلا به آبی دشواربینی محدود شده است. این بیماران آبی را سبزتر می‌بینند و به سختی می‌توانند زرد و قرمز را از صورتی تشخیص بدهند. آبی دشواربینی بسیار نادر است. این اختلال نوعی اختلال غالب اتوزومال است که مردان و زنان را به یک اندازه مبتلا می‌سازد. 
• آبی کوری (Tritanopia): بیماران مبتلا به آبی کوری یا کوررنگی آبی – زرد فاقد سلول‌های مخروطی آبی هستند. این بیماران سبز و زرد را بنفش یا خاکستری روشن می‌بینند. آبی کوری نوعی اختلال مغلوب اتوزومال بسیار نادر است که درصد شیوع آن در مردان و زنان برابر است. 

کوررنگی کامل 

افراد دچار تک‌رنگ‌بینی، اصلاً رنگ‌ها را نمی‌بینند و ممکن است وضوح دید (حدت بینایی) آن‌ها نیز مختل شده باشد. دو نوع تک‌رنگ بینی وجود دارد که عبارت‌اند از: 

تک‌رنگ‌بینی مخروطی 

این گونه‌ی نادر کوررنگی پی‌آمد نقص در عملکرد دو نوع از سه نوع رنگدانه‌ی نوری سلول‌های مخروطی است. تک‌رنگ‌بینی مخروطی قرمز، سبز و آبی وجود دارد. بیماران دچار تک‌رنگ‌بینی مخروطی به سختی می‌توانند رنگ‌ها را از هم تشخیص بدهند، چون مغز برای دیدن رنگ‌ها، باید سیگنال‌های ارسالی از انواع مخروط‌ها را با هم مقایسه کند. وقتی فقط یک نوع مخروط فعال است، طبعاً این مقایسه ممکن نیست. در بیماران مبتلا به تک‌رنگ‌بینی مخروط آبی ممکن است حدت بینایی نیز کاهش یافته باشد و مشکلاتی مانند نزدیک‌بینی و حرکات غیرقابل کنترل چشم (نیستاگموس) وجود داشته باشد. 

تک‌رنگ‌بینی میله‌ای یا آکروماتوپسیا

نادر و شدیدترین نوع کوررنگی، تک‌رنگ‌بینی میله‌ای است. این نوع کوررنگی مادرزادی است و هیچ یک از سلول‌های مخروطی دارای رنگدانه‌های نوری فعال نیستند. بیمار دچار تک‌رنگ‌بینی میله‌ای فاقد دید مخروطی است و جهان را سیاه، سفید و خاکستری می‌بیند. به علاوه چون میله‌ها به نور کم واکنش نشان می‌دهند، بیماران دچار تک‌رنگ‌بینی میله‌ای معمولاً از نورهراسی نیز رنج می‌برند – یعنی در محیط‌های روشن به شدت ناراحت می‌شوند. این بیماران نیستاگموس را نیز تجربه می‌کنند. تک‌رنگ‌بینی میله‌ای نوعی اختلال مغلوب اتوزومال است. 

علل کوررنگی

ژن‌هایی که از والدین‌مان به ارث می‌بریم، معمولاً مقصر نقص در رنگدانه‌های نوری، هستند. با این حال، کوررنگی گاهی ارثی و ناشی از ژن‌های معیوب نیست، بلکه از دلایلی نشأت می‌گیرد که عبارت‌اند از: 

• تروما یا آسیب فیزیکی یا شیمیایی به چشم 
• صدمه دیدن عصب بینایی
• آسیب بخش‌هایی از مغز که اطلاعات مربوط به رنگ را پردازش می‌کنند
• کاتاراکت (آب مروارید) 
• بالا رفتن سن

تاثیر کوررنگی بر زندگی روزمره 

Color blind، تشخیص اطلاعات کدگذاری شده با رنگ، مانند نمودارهای میله‌ای و دایره‌ای را دشوار می‌سازد. این ناتوانی به ویژه برای کودکانی که هنوز بیماری آن‌ها تشخیص داده نشده است، مشکل‌آفرین می‌شود، چرا که متریال آموزشی غالباً به صورت رنگی کدگذاری می‌شود. همچنین خواندن مطالبی که با گچ زرد رنگ روی تخته‌ی سبز نوشته می‌شود، برای کودکان مبتلا به نوع قرمز – سبز دشوار است. کلاس‌های هنر نیز که انتخاب رنگ‌ها یا مدادشمعی‌های مناسب را ایجاب می‌کند، به چالش بزرگی برای کودک تبدیل می‌شود. 

کودکان، غالباً سعی می‌کنند این اختلال را پنهان کنند، به همین دلیل، ممکن است مشکل آن‌ها مدت‌ها تشخیص داده نشود. آزمون‌های غربالگری بینایی، شامل تست کوررنگی در بسیاری از مدارس انجام می‌شود. وقتی مشکل بینایی کودک تشخیص داده می‌شود، او متوجه می‌شود که می‌تواند برای انجام تکالیفی که نیاز به شناسایی رنگ دارد، از دیگران کمک بگیرد. 

Color blind، انجام وظایف روزمره‌ی ساده‌ای همچون طبخ گوشت تا رسیدن به رنگ دلخواه یا انتخاب میوه‌های رسیده را برای بزرگسالان دشوار می‌سازد. همچنین ندیدن رنگ گرم و درخشان خوراکی‌ها باعث کم شدن اشتهای کودکان می‌شود. رنگ‌های چراغ راهنمایی و رانندگی نیز معضل دیگری را به وجود می‌آورد، چون افراد مبتلا به این مشکل، باید شرایط را از روی محل چراغ روشن تشخیص بدهند. از آنجایی که اکثر چراغ‌های راهنمایی و رانندگی عمودی است و رنگ سبز در پایین و رنگ قرمز در بالا قرار دارد، چنانچه چراغ به صورت افقی قرار گرفته باشد، فرد بیمار، مجبور است چرخش سریعی را در ذهنش انجام بدهد تا متوجه اقدام مناسب شود. نقشه‌خوانی یا خرید لباس در رنگ مناسب نیز دشوار می‌شود. البته این مشکلات تقریباً جزئی و بی‌اهمیت است و اکثر افراد به مرور روش‌های کنار آمدن با این اختلال را فرامی‌گیرند. 

چه افرادی دچار کوررنگی می‌شوند 

هشت درصد مردان و نیم درصد زنان به نوع شایعی از کوررنگی قرمز – سبز مبتلا هستند. مردان بسیار بیشتر از زنان مستعد ابتلا به این عارضه، هستند، چون ژن‌های مسئول شایع‌ترین نوع ارثی بر روی کروموزوم ایکس وجود دارد. مردان فقط یک کروموزوم ایکس دارند، حال آن که زنان دارای دو کروموزوم ایکس هستند. وجود ژن کارا بر روی فقط یک کروموزوم ایکس در زنان جبران نبود ژن بر روی کروموزوم دیگر را می‌کند و برای دید رنگی کافی است. این الگوی ارثی اصطلاحاً اختلال مرتبط با کروموزوم ایکس گفته می‌شود و عمدتاً در مردان مشاهده می‌شود. نوع ارثی ممکن است از بدو تولد وجود داشته باشد، در دوران کودکی شروع شود یا تا دوران بزرگسالی بروز نیابد. 

تشخیص کوررنگی 

پزشکان از تست‌های مختلفی برای تشخیص Color blind، استفاده می‌کنند. گونه‌های مختلف آن را با استفاده از این تست‌ها می‌توان به سرعت تشخیص داد. انواع آزمایش‌های تشخیصی عبارت‌اند از

• تست رنگ ایشی‌هارا 
• ادراک رنگ
• سودو ایزو کروماتیک HER
• صد سایه‌ی رنگی فرانسورث – مانسل

تست رنگ ایشی‌هارا 

آزمایش ایشی‌هارا، متداول‌ترین تست رنگ برای تشخیص نوع قرمز – سبز است. این تست از مجموعه‌ای از دایره‌های رنگی، موسوم به صفحه‌های ایشی‌هارا تشکیل می‌شود. در هر یک از آن‌ها مجموعه‌ای از نقطه‌ها در رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارد. نقاط درون دایره شکلی را تشکیل می‌دهند که برای افراد دارای دید رنگی نرمال کاملاً واضح است، اما افراد دچار Color blind این شکل را به سختی می‌بینند یا اصلاً نمی‌توانند آن را ببینند. 

نابه‌هنجاری‌سنج ادراک رنگ

نابه‌هنجاری‌سنج ادراک رنگ (anomaloscope) از آزمونی استفاده می‌کند که در آن، دو منبع نوری مختلف باید از نظر رنگ با هم جور شوند. فردی که از درون چشمی نگاه می‌کند، یک دایره می‌بیند. نور زرد رنگی در نیمه‌ی بالایی دایره وجود دارد که می‌توان درخشندگی آن را تنظیم کرد. نیمه‌ی پایینی ترکیبی از نورهای قرمز و سبز است که می‌توان رنگ‌های آن را با نسبت‌های متغیر با هم ترکیب کرد. بیننده درخشندگی نیمه‌ی بالایی و رنگ نیمه‌ی پایینی را با یک دکمه تنظیم می‌کند. هدف این است که دو نیمه‌ی بالایی و پایینی از نظر رنگ و درخشندگی یکسان شوند. 

سودو ایزو کروماتیک HER  

سودو ایزو کروماتیک (HRR) (HRR Pseudoisochromatic Color Test) آزمون دیگری برای تشخیص نوع قرمز – سبز Color blind است که در آن از صفحه‌های رنگی برای تشخیص بیماری استفاده می‌شود. 

صد سایه‌ی رنگی فرانسورث – مانسل

در تست صد سایه‌ی رنگی فرانسورث – مانسل (Farnsworth-Munsell ۱۰۰ Hue Test) از مجموعه قطعاتی تقریباً همرنگ استفاده می‌شود که از نظر سایه‌ی رنگ با هم تفاوت دارند. هدف این است که بیننده این قطعات را بر حسب سایه‌ی رنگی در یک ردیف مرتب کند. این آزمون توانایی تشخیص تفاوت‌های جزئی رنگ را می‌سنجد و صنایعی مانند طراحی گرافیک، عکاسی و بازرسی کیفیت غذا که به ادراک دقیق رنگ کارکنانشان نیاز دارند، از این آزمون استفاده می‌کنند. 

در مورد تشخیص کوررنگی در کودکان و بزرگسالان بیشتر بخوانید.

درمان کوررنگی 

درمان قطعی برای کوررنگی وجود ندارد، با این حال بیماران دچار نوع قرمز – سبز، می‌توانند رنگ‌ها را با استفاده از لنزهای مخصوص دقیق‌تر ببینند. از این لنزها فقط می‌توان در فضای باز و زیر نورهای درخشان استفاده کرد. وسایل کمک بینایی نیز برای کمک به کنار آمدن با این عارضه، ابداع شده است. برای مثال برنامه‌هایی طراحی شده است که در تشخیص رنگ‌ها به بیماران کمک می‌کند. بعضی از این برنامه‌ها این امکان را به کاربر می‌دهند که عکس فوری بگیرند و با اشاره بر روی هر نقطه‌ای از عکس، رنگ آن را ببینند. برنامه‌های پیشرفته‌تر پیدا کردن رنگ و سایه‌ی رنگی را برای کاربر ممکن می‌سازند. این برنامه‌ها برای انتخاب میوه‌های رسیده‌ای مانند موز یا پیدا کردن رنگ‌های مکمل هنگام انتخاب لباس مفیداند. 

کلام پایانی 

بیماری کالر بلیند، یا عدم تمیز رنگ‌ها از یکدیگر، یک مشکل اساسی برای زندگی است که باید با تمام نکات مربوط با آن آشنا شوید. در این مقاله، علل، علائم، راه‌های تشخیص و درمان آن را به صورت کامل توضیح دادیم. این مشکل که می‌تواند تاثیر بسیاری بر زندگی افراد داشته باشد، در برخی از شرایط قابل کنترل است، اما در برخی شرایط می‌تواند بسیار مشکل آفرین شود.