اکثر ما تجربه‌ی مشترکی از حس دید رنگی داریم؛ بااین حال برخی دچار نقص دید رنگی هستند، یعنی این که ادراک آنها از رنگ‌ها با آنچه اکثر ما می‌بینیم، تفاوت دارد. شدیدترین نوع این نقص اصطلاحاً کوررنگی (color blindness) گفته می‌شود. افراد دچار کوررنگی تفاوت‌های میان رنگ‌هایی را که برای بقیه‌ی جهانیان واضح و مشخص است، درک نمی‌کنند. در این بین اشخاصی که کوررنگی‌شان شدید نیست، ممکن است اطلاعی از ابتلا به این عارضه نداشته باشند، مگر آن که در کلینیک یا آزمایشگاه مورد آزمایش قرار بگیرند.
چگونه رنگ‌ها را می‌بینیم؟
توت فرنگی چه رنگی است؟ توت فرنگی به نظر اکثرمان قرمز است، اما آیا همه یک قرمز یکسان را می‌بینیم؟ دید رنگی به فعالیت مشترک چشم‌ها و مغزمان برای ادراک ویژگی‌های متفاوت نور بستگی دارد.
ما نور طبیعی و مصنوعی که جهان را برایمان روشن می‌کند، به صورت سفید می‌بینیم، هرچند این نور در واقع ترکیبی از رنگ‌های مختلف است که آنها را تک‌تک به رنگ خودشان می‌بینیم؛ ترکیب این رنگ‌ها طیف مرئی را از آبی پررنگ تا قرمز پررنگ پوشش می‌دهد. هنگامی که باران نور خورشید را به صورت رنگین کمان جدا می‌کند یا وقتی منشور شیشه‌ای نور سفید را به یک نوار چندرنگ تجزیه می‌کند، می‌توانید رنگ‌های طیف مرئی را ببینید. رنگ نور به طول موج آن بستگی دارد. طول موج بلندتر متناظر با نور قرمز و طول موج کوتاه‌تر متناظر با نور آبی است.
توت فرنگی و اشیاء دیگر بعضی طول موج‌های نور را بازتاب می‌دهند و بعضی دیگر را جذب می‌کنند. نور منعکس شده همان نوری است که ما آن را می‌بینیم. بنابراین توت فرنگی قرمز است، چون سطح آن فقط طول موج‌های بلندی را منعکس می‌کند که ما آنها را به رنگ قرمز می‌بینیم و بقیه‌ی طول موج‌ها را جذب می‌کند.
دید زمانی شروع می‌شود که نور وارد چشم می‌شود و قرنیه و عدسی نور را روی شبکیه متمرکز می‌کنند، شبکیه لایه‌ی بافتی نازکی در پشت چشم است که میلیون‌ها سلول حساس به نور به نام گیرنده‌های نوری در آن وجود دارد. تعدادی از این گیرنده‌ها میله‌ای شکل و تعدادی مخروطی شکل هستند. تعداد میله‌ها در هر چشم بسیار بیشتر از مخروط‌ها است، تقریباً 120 میلیون میله در هر چشم وجود دارد، حال آن که تعداد مخروط‌ها فقط 6 میلیون است. میله‌ها و مخروط‌ها حاوی مولکول‌های رنگدانه‌های نوری هستند که در اثر جذب نور، تغییرات شیمیایی در آنها رخ می‌دهد. این تغییر شیمیایی مانند کلید روشن کننده عمل می‌کند و سیگنال‌هایی الکتریکی را تولید می‌کند که از شبکیه به بخش‌های بینایی مغز منتقل می‌شوند.
میله‌ها و مخروط‌ها از نظر چگونگی واکنش نشان دادن به نور با هم تفاوت دارند. میله‌ها به نور کم حساس‌تراند و به همین دلیل برای دید در شب مفیدتراند. مخروط‌ها به نورهای روشن و درخشان، مانند ساعات روشن روز که نور بسیار زیاد است، حساس‌تراند.
تفاوت مهم دیگر مخروط‌ها و میله‌ها در این است که تمام میله‌ها فقط حاوی یک نوع رنگدانه‌ی نوری هستند، حال آن که در مخروط‌ها یکی از سه نوع رنگدانه‌ی نوری متفاوت وجود دارد. به همین دلیل مخروط‌ها به طول موج‌های بلند (قرمز)، متوسط (سبز) یا کوتاه (آبی) نور حساس هستند. وجود سه نوع رنگدانه‌ی نوری که هر یک به بخش متفاوتی از طیف مرئی حساس است، همان خاصیتی است که دید رنگی ما را چنین رنگارنگ و غنی می‌سازد.
چون اکثر ما مجموعه‌ی کاملی از سه رنگدانه‌ی نوری مخروطی داریم، تجربه‌ی دید رنگی‌مان نیز مشابه یکدیگر است، اما از آنجایی که چشم و مغز انسان با همکاری یکدیگر نور را به رنگ تبدیل می‌کنند، هر کدام‌مان رنگ‌ها را به شیوه‌ی متفاوتی می‌بینیم؛ البته این تفاوت‌ها معمولاً جزئی است. آبی شما شاید آبی‌تر از آبی دوستتان باشد یا اگر مشکل کوررنگی وجود داشته باشد، ممکن است قرمز و سبز شما قهوه‌ای فرد دچار کوررنگی باشد.
انواع کوررنگی
شایع‌ترین نوع کوررنگی، نوع ارثی است. کوررنگی ارثی پی‌آمد نقص در ژن‌هایی است که دستورات مربوط به ساختن رنگدانه‌های نوری موجود در مخروط‌ها را در خود دارند. بعضی نقص‌ها حساسیت رنگدانه‌های نوری را به نور تغییر می‌دهند، برای مثال رنگدانه‌ها به نور قرمز پررنگ‌تر حساس‌تر می‌شوند، اما به نور سبز حساسیت کمتری نشان می‌دهند. نقص‌های دیگر می‌تواند منجر به فقدان کامل رنگدانه‌های نوری شود. مشکلات مربوط به دید رنگی آبی، سبز یا قرمز بسته به نوع نقص و مخروط درگیر بروز می‌یابد.
کوررنگی قرمز ـ سبز
شایع‌ترین نوع کوررنگی ارثی پی‌آمد از دست دادن عملکرد یا محدودیت عملکرد رنگدانه‌های نوری مخروط قرمز (protan) یا مخروط سبز (deutran) است. این نوع کوررنگی اصطلاحاً کوررنگی قرمز ـ سبز گفته می‌شود.
- سرخ دشواربینی (Protanomaly): رنگدانه‌ی نوری مخروط‌های قرمز در مردان مبتلا به سرخ‌کوری غیرعادی است. بیماران قرمز، نارنجی و زرد را سبزتر می‌بینند و رنگ‌ها برایشان چندان درخشان نیست. این عارضه خفیف است و معمولاً زندگی روزمره را مختل نمی‌کند. سرخ دشواربینی اختلالی مرتبط با کروموزوم X است که برآورد می‌شود، یک درصد مردان به آن مبتلا باشند.
- سرخ کوری: در مردان مبتلا به آبی کوری هیچ سلول مخروطی قرمز فعالی وجود ندارد، بنابراین بیماران قرمز را مشکی می‌بینند. همچنین سایه‌های خاصی از رنگ‌های نارنجی، زرد و سبز همگی به رنگ زرد دیده می‌شود. آبی کوری اختلالی مرتبط با کروموزم ایکس است که طبق برآوردهای انجام شده، یک درصد مردان به آن مبتلا هستند.
- سبزدشواربینی (Deuteranomaly): رنگدانه‌ی نوری مخروط سبز در مردان مبتلا به سبزدشواربینی غیرعادی است. بیماران زرد و سبز را قرمزتر می‌بینند و به سختی می‌توانند بنفش را از آبی تشخیص بدهند. این عارضه خفیف است و زندگی روزمره را مختل نمی‌کند. سبزدشواربینی شایع‌ترین نوع کوررنگی و اختلالی مرتبط با کروموزوم ایکس است که پنج درصد مردان درگیر آن هستند.
- سبزکوری: در مردان مبتلا به سبزکوری هیچ سلول مخروط سبز فعالی وجود ندارد. این گروه از بیماران رنگ‌های قرمز را به صورت زرد مایل به قهوه‌ای و سبزها را به رنگ بژ می‌بینند. سبزکوری اختلالی مرتبط با کروموزم ایکس است که یک درصد مردان به آن مبتلا هستند.
کوررنگی آبی ـ زرد
کوررنگی آبی ـ زرد از کوررنگی قرمز ـ سبز نادرتر است. رنگدانه‌های نوری مخروط آبی (tritan) وجود ندارند یا عملکردشان محدود شده است.
- آبی دشواربینی (Tritanomaly): عملکرد سلول‌های مخروط آبی در بیماران مبتلا به آبی دشواربینی محدود شده است. این بیماران آبی را سبزتر می‌بینند و به سختی می‌توانند زرد و قرمز را از صورتی تشخیص بدهند. آبی دشواربینی بسیار نادر است. این اختلال نوعی اختلال غالب اتوزومال است که مردان و زنان را به یک اندازه مبتلا می‌سازد.
- آبی کوری (Tritanopia): بیماران مبتلا به آبی کوری یا کوررنگی آبی ـ زرد فاقد سلول‌های مخروطی آبی هستند. این بیماران سبز و زرد را بنفش یا خاکستری روشن می‌بینند. آبی کوری نوعی اختلال مغلوب اتوزومال بسیار نادر است که درصد شیوع آن در مردان و زنان برابر است.
کوررنگی کامل
افراد دچار کوررنگی کامل (تک‌رنگ‌بینی) اصلاً رنگ‌ها را نمی‌بینند و ممکن است وضوح دید (حدت بینایی) آنها نیز مختل شده باشد.
دو نوع تک‌رنگ بینی وجود دارد:
- تک‌رنگ‌بینی مخروطی: این گونه‌ی نادر کوررنگی پی‌آمد نقص در عملکرد دو نوع از سه نوع رنگدانه‌ی نوری سلول‌های مخروطی است. تک‌رنگ‌بینی مخروطی قرمز، سبز و آبی وجود دارد. بیماران دچار تک‌رنگ‌بینی مخروطی به سختی می‌توانند رنگ‌ها را از هم تشخیص بدهند، چون مغز برای دیدن رنگ‌ها، باید سیگنال‌های ارسالی از انواع مخروط‌ها را با هم مقایسه کند. وقتی فقط یک نوع مخروط فعال است، طبعاً این مقایسه ممکن نیست. در بیماران مبتلا به تک‌رنگ‌بینی مخروط آبی ممکن است حدت بینایی نیز کاهش یافته باشد و مشکلاتی مانند نزدیک‌بینی و حرکات غیرقابل کنترل چشم (نیستاگموس) وجود داشته باشد. تک‌رنگ‌بینی مخروطی نوعی اختلال مغلوب اتوزومال است.
- تک‌رنگ‌بینی میله‌ای یا آکروماتوپسیا: تک‌رنگ‌بینی میله‌ای، نادر و شدیدترین نوع کوررنگی است. این نوع کوررنگی مادرزادی است و هیچ یک از سلول‌های مخروطی دارای رنگدانه‌های نوری فعال نیستند. بیمار دچار تک‌رنگ‌بینی میله‌ای فاقد دید مخروطی است و جهان را سیاه، سفید و خاکستری می‌بیند. به علاوه چون میله‌ها به نور کم واکنش نشان می‌دهند، بیماران دچار تک‌رنگ‌بینی میله‌ای معمولاً از نورهراسی نیز رنج می‌برند ـ یعنی در محیط‌های روشن به شدت ناراحت می‌شوند. این بیماران نیستاگموس را نیز تجربه می‌کنند. تک‌رنگ‌بینی میله‌ای نوعی اختلال مغلوب اتوزومال است.
علل کوررنگی
ژن‌هایی که از والدین‌مان به ارث می‌بریم، معمولاً مقصر نقص در رنگدانه‌های نوری ـ مولکول‌های تشخیص دهنده‌ی رنگ در سلول‌های مخروطی شکل یا مخروط‌های شبکیه ـ هستند.
بااین حال کوررنگی گاهی ارثی و ناشی از ژن‌های معیوب نیست، بلکه از علل زیر نشأت می‌گیرد:
- آسیب فیزیکی یا شیمیایی به چشم (لینک با مقاله آناتومی دستگاه بینایی و عملکرد چشم)
- آسیب دیدن عصب بینایی
- آسیب دیدن بخش‌هایی از مغز که اطلاعات مربوط به رنگ را پردازش می‌کند.
- کاتاراکت (اب مروارید): کدر شدن عدسی چشم
- بالا رفتن سن
چه افرادی دچار کوررنگی می‌شوند؟
هشت درصد مردان و نیم درصد زنان به نوع شایعی از کوررنگی قرمز ـ سبز مبتلا هستند. مردان بسیار بیشتر از زنان مستعد ابتلا به کوررنگی هستند، چون ژن‌های مسئول شایع‌ترین نوع کوررنگی ارثی بر روی کروموزوم ایکس وجود دارد. مردان فقط یک کروموزوم ایکس دارند، حال آن که زنان دارای دو کروموزوم ایکس هستند. وجود ژن کارا بر روی فقط یک کروموزوم ایکس در زنان جبران نبود ژن بر روی کروموزوم دیگر را می‌کند و برای دید رنگی کافی است. این الگوی ارثی اصطلاحاً اختلال مرتبط با کروموزوم ایکس گفته می‌شود و عمدتاً در مردان مشاهده می‌شود. کوررنگی ارثی ممکن است از بدو تولد وجود داشته باشد، در دوران کودکی شروع شود یا تا دوران بزرگسالی بروز نیابد.
تشخیص کوررنگی
پزشکان از تست‌های مختلفی برای تشخیص کوررنگی استفاده می‌کنند. گونه‌های مختلف کوررنگی را با استفاده از این تست‌ها می‌توان به سرعت تشخیص داد.
تست رنگ ایشی‌هارا
تست رنگ ایشی‌هارا متداول‌ترین تست رنگ برای تشخیص کوررنگی قرمز ـ سبز است. این تست از مجموعه‌ای از دایره‌های رنگی، موسوم به صفحه‌های ایشی‌هارا تشکیل می‌شود که در هر یک از آنها مجموعه‌ای از نقطه‌ها در رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارد. نقاط درون دایره شکلی را تشکیل می‌دهند که برای افراد دارای دید رنگی نرمال کاملاً واضح است، اما افراد دچار کوررنگی قرمز ـ سبز این شکل را به سختی می‌بینند یا اصلاً نمی‌توانند آن را ببینند.
تست نابه‌هنجاری‌سنج ادراک رنگ
نابه‌هنجاری‌سنج ادراک رنگ (anomaloscope) از آزمونی استفاده می‌کند که در آن، دو منبع نوری مختلف باید از نظر رنگ با هم جور شوند. فردی که از درون چشمی نگاه می‌کند، یک دایره می‌بیند. نور زرد رنگی در نیمه‌ی بالایی دایره وجود دارد که می‌توان درخشندگی آن را تنظیم کرد. نیمه‌ی پایینی ترکیبی از نورهای قرمز و سبز است که می‌توان رنگ‌های آن را با نسبت‌های متغیر با هم ترکیب کرد. بیننده درخشندگی نیمه‌ی بالایی و رنگ نیمه‌ی پایینی را با یک دکمه تنظیم می‌کند. هدف این است که دو نیمه‌ی بالایی و پایینی از نظر رنگ و درخشندگی یکسان شوند.
تست رنگ سودوایزوکروماتیک HRR
تست رنگ سودوایزوکروماتیک(HRR) (HRR Pseudoisochromatic Color Test) آزمون دیگری برای تشخیص کوررنگی قرمز ـ سبز است که در آن از صفحه‌های رنگی برای تشخیص کوررنگی استفاده می‌شود.
تست صد سایه‌ی رنگی فرانسورث ـ مانسل
در تست صد سایه‌ی رنگی فرانسورث ـ مانسل (Farnsworth-Munsell 100 Hue Test) از مجموعه قطعاتی تقریباً همرنگ استفاده می‌شود که از نظر سایه‌ی رنگ با هم تفاوت دارند. هدف این است که بیننده این قطعات را برحسب سایه‌ی رنگی در یک ردیف مرتب کند. این آزمون توانایی تشخیص تفاوت‌های جزئی رنگ را می‌سنجد و صنایعی مانند طراحی گرافیک، عکاسی و بازرسی کیفیت غذا که به ادراک دقیق رنگ کارکنانشان نیاز دارند، از این آزمون استفاده می‌کنند.
آیا کوررنگی قابل درمان است؟
درمان قطعی برای کوررنگی وجود ندارد. بااین حال بیماران دچار کوررنگی قرمز ـ سبز می‌توانند رنگ‌ها را با استفاده از لنزهای مخصوص دقیق‌تر ببینند. از این لنزها فقط می‌توان در فضای باز و زیر نورهای درخشان استفاده کرد. وسایل کمک بینایی نیز برای کمک به کنار آمدن با کوررنگی ابداع شده است؛ برای مثال برنامه‌هایی طراحی شده است که در تشخیص رنگ‌ها به بیماران دچار کوررنگی کمک می‌کند. بعضی از این برنامه‌ها این امکان را به کاربر می‌دهند که عکس فوری بگیرند و با اشاره بر روی هر نقطه‌ای از عکس، رنگ آن را ببینند. برنامه‌های پیشرفته‌تر پیدا کردن رنگ و سایه‌ی رنگی را برای کاربر ممکن می‌سازند. این برنامه‌ها برای انتخاب میوه‌های رسیده‌ای مانند موز یا پیدا کردن رنگ‌های مکمل هنگام انتخاب لباس مفیداند.
تاثیرکوررنگی بر زندگی روزمره
کوررنگی تشخیص اطلاعات کدگذاری شده با رنگ، مانند نمودارهای میله‌ای و دایره‌ای را دشوار می‌سازد. این ناتوانی به ویژه برای کودکانی که هنوز کوررنگی آنها تشخیص داده نشده است، مشکل‌آفرین می‌شود، چرا که متریال آموزشی غالباً به صورت رنگی کدگذاری می‌شود. همچنین خواندن مطالبی که با گچ زردرنگ روی تخته‌ی سبز نوشته می‌شود، برای کودکان مبتلا به کوررنگی قرمز ـ سبز دشوار است. کلاس‌های هنر نیز که انتخاب رنگ‌ها یا مدادشمعی‌های مناسب را ایجاب می‌کند، به چالش بزرگی برای کودک تبدیل می‌شود.
چون کودکان غالباً سعی می‌کنند که این اختلال را پنهان کنند، ممکن است کوررنگی مدت‌ها تشخیص داده نشود. چنانچه سابقه‌ی کوررنگی در خانواده وجود داشته باشد، انجام تست‌های مرتبط، به ویژه برای پسر بچه‌ها ضروری است. آزمون‌های غربالگری بینایی، شامل تست کوررنگی در بسیاری از مدارس انجام می‌شود. وقتی مشکل بینایی کودک تشخیص داده می‌شود، او متوجه می‌شود که می‌تواند برای انجام تکالیفی که نیاز به شناسایی رنگ دارد، از دیگران کمک بگیرد.
کوررنگی انجام وظایف روزمره‌ی ساده‌ای همچون طبخ گوشت تا رسیدن به رنگ دلخواه یا انتخاب میوه‌های رسیده را برای بزرگسالان دشوار می‌سازد. همچنین ندیدن رنگ گرم و درخشان خوراکی‌ها باعث کم شدن اشتهای کودکان می‌شود. رنگ‌های چراغ راهنمایی و رانندگی نیز معضل دیگری را به وجود می‌آورد، چون افراد دچار کوررنگی باید شرایط را از روی محل چراغ روشن تشخیص بدهند. از آنجایی که اکثر چراغ‌های راهنمایی و رانندگی عمودی است و رنگ سبز در پایین و رنگ قرمز در بالا قرار دارد، چنانچه چراغ به صورت افقی قرار گرفته باشد، فرد دچار کوررنگی مجبور است، چرخش سریعی را در ذهنش انجام بدهد تا متوجه اقدام مناسب بشود. نقشه‌خوانی یا خرید لباس در رنگ مناسب نیز دشوار می‌شود. البته این مشکلات تقریباً جزئی و بی‌اهمیت است و اکثر افراد دچار کوررنگی به مرور روش‌های کنار آمدن با این اختلال را فرامی‌گیرند.
