سرطان چشم: تمام نکاتی که باید بدانید!

چشمان نه تنها پنجره‌ای به جان انسان محسوب می‌شوند، بلکه این عضو حیاتی می‌تواند تحت تأثیر شرایط پزشکی مختلف از جمله سرطان قرار گیرد. سرطان چشم، اگرچه نادر است، اما می‌تواند اثرات جدی بر بینایی و کیفیت زندگی بگذارد. آشنایی با علائم، روش‌های تشخیصی و درمانی می‌تواند برای حفظ سلامت چشم اساسی باشد. در ادامه مقاله به علائم، علل، راه‌های تشخیص و درمان آن خواهیم پرداخت، برای آشنایی با این موارد و انواع آن، مقاله را تا آخر مطالعه کنید.

سرطان چشم چیست؟

سرطان چشم، نوعی بیماری نیست که از یک نوع خاص پیروی کند بلکه اصطلاح کلی برای اشاره به چندین نوع سرطان است که می‌توانند بخش‌های مختلف چشم را تحت تاثیر قرار دهند. این بیماری‌های نادر ممکن است هم در بافت‌های داخلی چشم (یعنی ملانومای کوروئیدی، رتینوبلاستوما و لیمفومای چشمی) رخ دهند و هم می‌توانند ساختارهای اطراف چشم مانند پلک‌ها را درگیر کنند (نظیر کارسینوماهای سلول بازال و سلول سنگفرشی).

نوع شایع و خطرناک سرطان چشم، نوعی ملانوم به نام «ملانومای اوکولر» (ocular melanoma) است که در بافت‌های تولید کننده رنگدانه در چشم پدیدار می‌شود. این نوع سرطان به ندرت دیده می‌شود اما می‌تواند بسیار جدی باشد. دیگر نوع سرطان چشم که عمدتاً در کودکان اتفاق می‌افتد رتینوبلاستوما است که در شبکیه یافت می‌شود و بیشتر پیش از سن ۵ سالگی تشخیص داده می‌شود. این سرطان ممکن است به یک یا هر دو چشم اثر گذارد.

انواع سرطان چشم

انواع مختلفی از سرطان وجود دارد که روی چشم تاثیر می‌گذارد، از جمله این سرطان‌ها عبارت‌اند از:

• ملانومای داخلی چشم
• سرطان پلک و اربیت
• رتینوبلاستوما
• لنفوم داخل چشمی

ملانومای داخل چشم

ملانومای عنبیه (Iris Melanoma)

ملانومای عنبیه، یکی از انواع نادرتر ملانومای چشمی است که در قسمت رنگی چشم رخ می‌دهد. این نوع از ملانوم به آهستگی رشد می‌کند و اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است. درصد کمی از ملانوم‌های عنبیه ممکن است به دیگر بخش‌های بدن گسترش یابند (متاستاز کنند). تشخیص معمولاً با معاینه دقیق چشم توسط چشم‌پزشک و به کمک تکنیک‌هایی مانند تصاویر اولتراسونوگرافی و اسکن‌های تصویربرداری پیش می‌رود. درمان‌های متداول شامل نظارت دقیق، جراحی لیزری، پرتودرمانی، یا در مواردی جراحی برای برداشتن تومور است.

ملانومای مژگانی (Ciliary Body Melanoma)

ملانومای مژگانی که در بخش مژگانی چشم اتفاق می‌افتد و جزو uvea به حساب می‌آید، نیز یکی از انواع نادر سرطان‌های چشمی است. این بخش، منطقه‌ای است که کمک به تنظیم فوکوس چشم و تولید مایع داخل چشم می‌کند. ملانومای مژگانی ممکن است باعث تغییرات در بینایی شده یا موجب ایجاد درد شود، اما گاهی اوقات هیچ علامتی ندارد. تشخیص و درمان مشابه با ملانومای عنبیه است اما گاهی ممکن است برداشتن قسمتی از مژگانی یا حتی کل چشم لازم باشد.

ملانومای مشیمیه (Choroidal Melanoma)

ملانومای مشیمیه، شایع‌ترین نوع از ملانومای داخل چشمی است که در لایه کوروئید چشم اتفاق می‌افتد و حاوی رگ‌های خونی زیادی است که به خون‌رسانی به شبکیه کمک می‌کنند. این نوع از سرطان می‌تواند باعث علائمی مانند تاری دید، کاهش یا تغییر دید محیطی، یا حتی جدا شدن شبکیه شود. تشخیص آن اغلب از طریق معاینه، تأیید با تست‌های تصویربرداری مانند: اولتراسونوگرافی، فلورسین آنژیوگرافی و گاهی اوقات با بیوپسی صورت می‌گیرد. درمان، بسته به اندازه و موقعیت تومور، ممکن است شامل پرتودرمانی، لیزردرمانی، جراحی و یا حتی برداشتن کل چشم باشد.

سرطان پلک و اربیت

سرطان‌های پلک و اربیت به دسته‌ای از سرطان‌ها اطلاق می‌شود که ساختارهای اطراف چشم را درگیر می‌کند. برخی از متداول‌ترین اشکال این سرطان‌ها شامل کارسینوم سلول سنگ‌فرشی، کارسینوم سلول بازال، و رابدومیوسارکوما هستند.

کارسینوم سلول سنگ‌فرشی (Squamous Cell Carcinoma)

کارسینوم سلول سنگ‌فرشی، یکی از متداول‌ترین سرطان‌هایی است که پلک‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این نوع سرطان از سلول‌های شاخی یا سطحی پوست سرچشمه می‌گیرد. عواملی مانند قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا سابقه بیماری‌های پوستی می‌توانند خطر ابتلا به این سرطان را افزایش دهند. افراد مبتلا ممکن است توده‌هایی ناهنجار روی پلک، قرمزی، خارش یا حتی خونریزی مشاهده کنند. درمان معمولاً شامل برداشت جراحی تومور است و ممکن است با پرتودرمانی تکمیل شود.

کارسینوم سلول بازال (Basal Cell Carcinoma)

کارسینوم سلول بازال، شایع‌ترین نوع سرطان پوست است که بیشتر اوقات پلک‌ها، به‌خصوص پلک تحتانی را درگیر می‌کند. بسیار نادر است که این سرطان به سایر قسمت‌های بدن گسترش یابد، اما اگر بدون درمان رها شود، می‌تواند به بافت‌های عمیق‌تر نفوذ کند. نشانه‌هایی مانند توده کوچک با حاشیه‌های شفاف یا زخم‌هایی که بهبود نمی‌یابند ممکن است بروز کند. درمان اولیه معمولا جراحی است و در مواردی که تومور بیش از حد بزرگ یا عمیق باشد، ممکن است از پرتو درمانی نیز استفاده شود.

رابدومیوسارکوم (Rhabdomyosarcoma)

رابدومیوسارکوم یک سرطان نادر عضلانی است که بیشتر در کودکان دیده می‌شود و می‌تواند اربیتال (حفره چشمی) را درگیر کند. این تومورها از سلول‌های عضلانی شروع به رشد می‌کنند و می‌توانند نمای بیرون زده‌ای در اطراف چشم ایجاد کنند، باعث اشکال در حرکت چشم یا تغییر در موقعیت چشم شوند، یا حتی بینایی را تحت تاثیر قرار دهند. رابدومیوسارکوم هم می‌تواند متاستاز داشته باشد و در نتیجه برای تشخیص و درمان موثر به اقدامات سریع نیاز است. درمان معمولا شامل ترکیبی از جراحی، شیمی‌درمانی و پرتو درمانی است.

رتینوبلاستوما

رتینوبلاستوما، یک نوع سرطان چشم است که معمولاً کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و اغلب قبل از سن پنج سالگی تشخیص داده می‌شود. این بیماری از سلول‌های حساس به نور منشاء می‌گیرد که در شبکیه چشم قرار دارند. شبکیه در پشت چشم جای دارد و نور ورودی به چشم را به پیام‌های عصبی برای مغز تبدیل می‌کند که به ما امکان دیدن را می‌دهد. رتینوبلاستوما به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:

رتینوبلاستومای مادرزادی (Congenital) یا وراثتی (Hereditary)

در این نوع، تغییر در ژن‌ها (معمولاً ژن RB1) از یکی از والدین یا از طریق جهش ژنتیکی در اوایل توسعه جنینی به کودک انتقال می‌یابد. کودکانی که با این نوع رتینوبلاستوم متولد می‌شوند اغلب در هر دو چشم دچار تومور می‌شوند و احتمال بیشتری برای توسعه تومور دارند.

رتینوبلاستومای اسپورادیک (Sporadic) یا غیر وراثتی (Non-Hereditary)

این نوع مربوط به جهش‌های ژنتیکی است که پس از تولد و بدون دلیل واضحی وقوع می‌یابند و توسط والدین به فرزند منتقل نمی‌شوند. این جهش‌ها معمولاً فقط یک چشم را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

لنفوم داخل چشمی

لنفوم داخل چشمی، که به نام لنفومای اوکولر مرکزی یا لنفومای ویترورتینال نیز شناخته می‌شود، یک اختلال بسیار نادر است که بیشتر اوقات لنفوم نوع B سلولی است و بخش‌های میانی یا داخلی چشم را درگیر می‌کند. این بیماری با سرطان پوست یکسان نیست، اما هر دو از سلول‌های لنفاوی منشأ می‌گیرند و بخشی از سیستم لنفاوی بدن محسوب می‌شوند.

• لنفوم اولیه داخل چشمی: این نوع به لنفومی اطلاق می‌شود که ابتدا در چشم شروع می‌شود و ممکن است در حفره اربیت (حفره اطراف چشم) یا سیستم عصبی مرکزی نیز گسترش پیدا کند.
• لنفوم ثانویه داخل چشمی: اگر سرطان از قسمت دیگری از بدن به چشم گسترش پیدا کند، به آن لنفوم ثانویه اطلاق می‌شود.

نکته: سرطان همچنین گاهی اوقات می‌تواند در بافت‌های اطراف کره چشم شما ایجاد شود یا از سایر قسمت‌های بدن مانند ریه‌ها یا سینه‌ها به چشم گسترش یابد.

علائم سرطان چشم

سرطان چشم همیشه علائم واضحی ایجاد نمی‌کند و ممکن است فقط در طی یک آزمایش معمول چشم تشخیص داده شود. علائم سرطان چشم عبارت‌اند از:

• دیدن شناورهای جدید یا افزایش سریع آن‌ها در دید
• حساسیت به نور یا تغییر در دیدن رنگ‌ها
• انحراف چشم یا اختلال در حرکت کردن هماهنگ دو چشم
• سفید شدن مردمک (leukocoria)
• فرو رفتگی یا بیرون زدگی چشم
• تغییر در موقعیت چشم
• احساس فشار در داخل چشم
• تاری دید
• وجود لکه تیره در چشم که بزرگتر می‌شود
• از دست دادن کامل یا جزئی بینایی
• وجود توده روی پلک یا در چشم که اندازه آن در حال افزایش است
• سوزش چشم که از بین نمی‌رود
• درد در داخل یا اطراف چشم، اگرچه این اتفاق نادر است

نکته: این علائم همچنین می‌تواند ناشی از بیماری‌های جزئی چشم باشد، بنابراین لزوماً نشانه سرطان نیستند. اما مهم است که علائم در اسرع وقت توسط پزشک بررسی شود.

عوامل خطر

عوامل خطر برای توسعه سرطان چشم می‌تواند متنوع باشد و بسته به نوع خاصی از سرطان چشم متفاوت است. با این حال، برخی عوامل خطر عمومی عبارت‌اند از:

• سن: با افزایش سن، خطر اکثر انواع سرطان‌ها، از جمله برخی از سرطان‌های چشم، افزایش می‌یابد.
• قرار گرفتن در معرض نور خورشید: UVA و UVB اشعه‌های موجود در نور خورشید می‌توانند به سلول‌های چشم آسیب وارد کنند و خطر پیدایش ملانومای چشمی را افزایش دهند.
• رنگدانه‌های پوست و چشم: افراد با رنگ پوست روشن و چشم‌های روشن‌تر ممکن است خطر بیشتری برای توسعه ملانومای چشمی داشته باشند.
• خال‌های پوستی (آتیپی ملانوسیتی): شرایط پزشکی که در آن بدن دارای تعداد زیادی خال‌های غیرطبیعی و بزرگ (نوی دیسپلاستیک) می‌باشد.
• سابقه خانوادگی: وجود سرطان چشم در خانواده می‌تواند خطر ابتلا به آن را افزایش دهد، به‌خصوص در مواردی که جهش‌های ژنتیکی مرتبط وجود داشته باشد.
• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی: برخی مواد شیمیایی مانند کلرور وینیل یا نفت به عنوان عوامل خطر برای سرطان چشم در نظر گرفته می‌شوند.
• عفونت‌های ویروسی: ویروس‌هایی مانند HIV یا اپشتاین-بار (EBV) ممکن است خطر ابتلا به لنفومای ارتباطی با ایمونوتراپی را افزایش دهند.
• شرایط پزشکی: بیماری‌هایی مانند پیسی (ویتیلیگو) یا نوروفیبروماتوز ممکن است خطر ابتلا به ملانومای چشمی را افزایش دهند.

تشخیص

راه‌های تشخیص سرطان چشم عبارت‌اند از:

• معاینه چشم
• تصویربرداری
• بیوپسی

معاینه چشم

معاینه چشم به صورت کلینیکی یکی از اولین و مهم‌ترین مراحل در تشخیص سرطان چشم است. در این معاینه پزشکان به دنبال علائم سرطان چشم مثل لکه‌های تیره و رگ‌های خونی در چشم می‌گردند. روش‌های معاینه چشم عبارت‌اند از:

افتالموسکوپی

این روش به پزشک اجازه می‌دهد تا ساختار داخلی چشم را بررسی کند. با استفاده از یک افتالموسکوپ، که یک دستگاه با لنز مخصوص است، چشم‌پزشک می‌تواند شبکیه، عروق خونی و نقاط داخلی چشم که ممکن است توسط تومور تأثیر پذیرفته باشند را معاینه کند. هرگونه ناهنجاری یا تغییر در بافت‌های معمولی چشم ممکن است نشان‌دهنده وجود تومور باشد.

چراغ شیاری (Slit Lamp Examination)

چراغ شیاری دستگاه میکروسکوپی است که به چشم‌پزشک کمک می‌کند تا با استفاده از یک نور باریک و کنترل شده، قسمت‌های جلویی چشم مانند قرنیه، مردمک و عدسی را بررسی کند. این تکنیک می‌تواند تغییراتی را که ممکن است نشان‌دهنده سرطان باشند، مانند وجود توده‌ها یا تغییرات در بافت، آشکار سازد.

تصویربرداری

روش‌های تصویربرداری پیشرفته نیز برای تشخیص دقیق‌تر و مفصل‌تر سرطان چشم استفاده می‌شوند. این روش‌ها معمولا عبارت‌اند از:

• اولتراسوند: اولتراسوند از امواج صوتی برای ایجاد تصاویری از بافت‌های داخلی چشم استفاده می‌کند و می‌تواند کمک کند تا تومورهایی که به صورت بالینی دیده نمی‌شوند تشخیص داده شوند. این تصاویر می‌توانند در تعیین اندازه، موقعیت و گسترش تومور به بافت‌های اطراف کمک کنند.
• آنژیوگرافی فلورسئین: در این روش، یک ماده رنگی به نام فلورسئین به عروق خونی وارد می‌شود و سپس با استفاده از دوربین خاصی تصاویری از جریان خون در شبکیه و عروق چشم گرفته می‌شود. این روش می‌تواند نشان‌دهنده تومورهایی باشد که تأثیر خود را بر روی جریان خون و عروق چشمی گذاشته‌اند.

در صورتی که پزشک مشکوک به متاستاز سرطان باشد ممکن است از آزمایش‌های دیگری نیز استفاده کند که عبارت‌اند از:

• سونوگرافی چشم
• اشعه ایکس قفسه سینه
• سی تی اسکن
• ام آر آی
• اسکن PET

بیوپسی سرطان چشم

بیوپسی یکی از اقدامات تشخیصی است که ممکن است برای تعیین وجود و نوع سرطان چشم انجام شود. در بیوپسی، نمونه‌ای از بافت چشم برداشته شده و زیر میکروسکوپ برای بررسی سلول‌های غیرطبیعی یا سرطانی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. انواع آن عبارت‌اند از:

• بیوپسی آسپیراسیون با سوزن ظریف: یک سوزن کوچک نمونه‌ای از مایع را از چشم برای آزمایش سلول‌های سرطانی خارج می‌کند.
• بیوپسی برشی: پزشک، بخشی از تومور را برمی دارد و بافت را برای سلول‌های سرطانی آزمایش می‌کند.
• بیوپسی اکسیزیونال: پزشک، کل تومور را برمی دارد و بافت را برای سلول‌های سرطانی آزمایش می‌کند.

درمان سرطان چشم

اقدام به موقع برای درمان سرطان چشم بسیار ضروری است، برخی از روش‌های درمان آن عبارت‌اند از:

جراحی سرطان چشم

جراحی معمولاً در مواردی استفاده می‌شود که تومور کاملاً محدود به چشم باشد و امکان برداشتن کامل آن وجود داشته باشد. انواع جراحی عبارت‌اند از:

• ایریدکتومی: بخشی از عنبیه را از بین می‌برد، از این روش برای درمان ملانوم‌های کوچک استفاده می‌کنند.
• ایردموسی کولکتومی: بخشی از عنبیه و بدن مژگانی را از بین می‌برد. معمولاً از این روش برای درمان ملانوم‌های کوچک استفاده می‌کنند.
• رزکسیون ترانس اسکلرال: ملانوم‌ها را در مشیمیه یا بدن مژگانی از بین می‌برد.
• خروج از هسته: ممکن است برای تومورهای بزرگ یا زمانی که هیچ راهی برای حفظ بینایی با درمان وجود ندارد استفاده شود و کره چشم را از بین می‌برد.
• بیرون زدگی مداری: کل کره چشم و برخی از بافت‌های اطراف را از بین می‌برد. اگر سرطان به ساختارهای اطراف کره چشم گسترش یابد، ممکن است پزشک این روش را توصیه کند.

پرتودرمانی

پرتودرمانی برای کشتن سلول‌های سرطانی و کاهش یا کنترل تومورها استفاده می‌شود که عبارت‌اند از:

• براکی‌تراپی: کاشت منبع اشعه داخل یا نزدیک تومور در چشم
• پرتو درمانی خارجی: استفاده از پرتوهایی که از بیرون بدن به سمت تومور در چشم هدایت می‌شوند

شیمی‌درمانی

داروهای شیمی‌درمانی برای کشتن سلول‌های سرطانی سراسر بدن استفاده می‌شوند. انواع آن عبارت‌اند از:

• شیمی‌درمانی سیستمیک: داروها از طریق خوراکی یا تزریق به جریان خون داده می‌شوند.
• شیمی‌درمانی موضعی: داروها مستقیماً به داخل چشم تزریق می‌شوند (انترا ویتره شیمی‌درمانی).

تراپی‌های هدفمند

داروهای تراپی هدفمند عملکرد خاصی را هدف قرار می‌دهند که توسط سلول‌های سرطانی برای رشد استفاده می‌شود. این روش‌ها، مانند مهارکننده‌های کیناز یا ضد اجسام مونوکلونال، سعی در مسدود کردن مسیرهای سیگنال‌دهی حیاتی برای سلول‌های سرطانی دارند.

• مهارکننده‌های کیناز: داروهایی که اختصاصاً مسیرهای محرک رشد در سلول‌های سرطانی را هدف می‌گیرند تا از رشد سرطان جلوگیری کنند.
• آنتی‌بادی‌های مونوکلونال: داروهایی که ساخته شده‌اند تا به معلف‌های خاص روی سطح سلول‌های سرطانی متصل شوند و آن‌ها را هدف قرار دهند یا سیستم ایمنی را برای حمله به سلول‌های سرطانی تحریک کنند.

لیزر درمانی سرطان چشم

لیزر درمانی یا فتوکواگولاسیون با استفاده از اشعه لیزر برای از بین بردن تومورهای چشمی یا کوچک کردن آن‌ها انجام می‌شود. این روش معمولاً تحت بی‌حسی موضعی و در محیط سرپایی صورت می‌پذیرد. انواع آن عبارت‌اند از:

• لیزر فوتوکواگولاسیون: استفاده از نور لیزر برای گرم کردن و نابود سازی سلول‌های تومور
• لیزر ترموتراپی ترانس پاپیلری (TTT): استفاده از لیزر برای گرم کردن آهسته توده‌ها، به خصوص برای ملانومای چشمی
• لیزر فتودینامیک تراپی (PDT): در این روش، داروی که نور را فعال می‌کند ابتدا وارد جریان خون می‌شود و سپس با استفاده از لیزر فعال می‌گردد که موجب از بین رفتن سلول‌های سرطانی می‌شود

ایمونوتراپی

ایمونوتراپی با بهره‌گیری از سیستم ایمنی بدن، به مبارزه با سرطان می‌پردازد. هدف آن، این است که به سیستم ایمنی بدن کمک کند تا سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود سازد.

• مهار کننده‌های چک‌پوینت: داروهایی که به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا سرطان را بهتر تشخیص دهد و با آن مقابله کند.
• داروهای مدولاسیون ایمنی: داروهایی که فعالیت سیستم ایمنی را تقویت می‌کنند تا بتواند به طور موثرتری سلول‌های سرطانی را هدف بگیرد.
• واکسن‌های ضدسرطان: واکسن‌هایی که حاوی مولکول‌های خاص سرطان هستند و به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کنند تا واکنش ایمنی علیه سرطان تولید کنند.
• داروهای ترکیبی: در برخی موارد، ایمونوتراپی ممکن است با دیگر روش‌های درمانی همچون شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، یا تراپی‌های هدفمند ترکیب شوند تا اثربخشی آن‌ها را افزایش دهد.

کلام پایانی

سرطان چشم یک بیماری پیچیده با چالش‌ها و ابعاد گوناگون است که نیازمند توجه دقیق و حساسیت بالایی از سوی پزشکان و بیماران است. پیشرفت‌های اخیر در روش‌های تشخیص و درمان، از جراحی‌های دقیق تا پرتودرمانی، شیمی‌درمانی، تراپی‌های هدفمند و ایمونوتراپی، امیدهای تازه‌ای برای مبتلایان به سرطان چشم ایجاد کرده‌اند. هر فردی که با تشخیص سرطان چشم مواجه شده باشد، باید بداند که او تنها نیست و جامعه پزشکی به همراه حمایت‌های عاطفی و اجتماعی وجود دارند تا به او در این سفر دشوار کمک کنند.

سوالات متداول